दरवर्षी २० मे हा दिवस जागतिक मधमाशी दिन World Honeybee Day म्हणून साजरा केला जातो. मधमाश्या आणि इतर परागकण करणाऱ्या कीटकांच्या अमूल्य योगदानाची जाणीव करून देणे, त्यांच्या संवर्धनाचे महत्व पटवून देणे आणि त्यांच्या घटत्या संख्येबद्दल जागरूकता निर्माण करणे हा या दिवसाचा मुख्य उद्देश आहे. संयुक्त राष्ट्रसंघाने २०१८ पासून हा दिवस अधिकृतपणे साजरा करण्यास सुरुवात केली. स्लोव्हेनिया देशाचे मधमाशी पालन तज्ञ अँटोन जोंसा यांच्या जन्मदिवसाचे औचित्य साधून हा दिवस निवडण्यात आला आहे. अँटोन जोंसा यांनी १७७० मध्ये मधमाश्यांच्या जीवनावर आणि मधमाशी पालनावर महत्त्वपूर्ण पुस्तक लिहिले, ज्यामुळे त्यांना आधुनिक मधमाशी पालनाचे जनक मानले जाते.
जागतिक मधमाशी दिनाचे ऐतिहासिक महत्व:
जागतिक स्तरावर मधमाश्यांच्या संवर्धनाची गरज अनेक वर्षांपासून जाणवत होती. मधमाश्यांच्या घटत्या संख्येमुळे केवळ मध उत्पादनावरच नव्हे, तर संपूर्ण कृषी आणि नैसर्गिक पर्यावरणावर गंभीर परिणाम होत असल्याचे दिसून आले. या पार्श्वभूमीवर, स्लोव्हेनियाने संयुक्त राष्ट्रसंघाला २० मे हा दिवस जागतिक मधमाशी दिन म्हणून घोषित करण्याचा प्रस्ताव दिला. या प्रस्तावाला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मोठ्या प्रमाणात पाठिंबा मिळाला आणि अखेरीस २० मे २०१८ रोजी पहिला जागतिक मधमाशी दिन साजरा करण्यात आला. तेव्हापासून दरवर्षी याच दिवशी विविध कार्यक्रमांचे आयोजन करून मधमाश्यांचे महत्व जगाला पटवून दिले जाते.
मधमाश्यांचे पर्यावरणातील अनमोल योगदान:
मधमाश्या या पृथ्वीवरील सर्वात महत्वाच्या जीवांपैकी एक आहेत. त्यांचे सर्वात महत्वाचे कार्य म्हणजे परागीकरण. परागीकरण ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये मधमाश्या फुलांमधील नर भागातून (परागकण) मादी भागाकडे (कुक्षी) पोहोचवतात. यामुळे वनस्पतींमध्ये फलन होते आणि फळे व बिया तयार होतात. या प्रक्रियेमुळेच वनस्पती आपली प्रजाती टिकवून ठेवू शकतात आणि आपल्याला अन्न, वस्त्र आणि इतर आवश्यक गोष्टी मिळतात.
जवळपास ८०% वनस्पतींना परागीकरणासाठी मधमाश्या आणि इतर कीटकांची गरज भासते. यामध्ये आपल्या दैनंदिन जीवनातील अनेक महत्वाच्या अन्नपिकांचा समावेश आहे, जसे की फळे (सफरचंद, आंबा, संत्री), भाज्या (टोमॅटो, वांगी, मिरची), तेलबिया (सूर्यफूल, मोहरी) आणि तृणधान्ये. मधमाश्यांच्या योगदानाशिवाय या पिकांचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात घटेल आणि त्याचा थेट परिणाम आपल्या अन्नसुरक्षेवर होईल.
मधमाश्यांच्या घटत्या संख्येची चिंताजनक कारणे:
आज मधमाश्यांची संख्या वेगाने घटत आहे, ही एक गंभीर समस्या आहे. यासाठी अनेक कारणे जबाबदार आहेत:
- आवास नष्ट होणे: औद्योगिकीकरण, शहरीकरण आणि शेती पद्धतींमधील बदलांमुळे मधमाश्यांसाठी नैसर्गिक अधिवास कमी होत चालला आहे. त्यांच्यासाठी आवश्यक असलेल्या फुलांचे प्रमाण घटले आहे.
- कीटकनाशकांचा अतिवापर: शेतीत वापरल्या जाणाऱ्या रासायनिक कीटकनाशकांचा मधमाश्यांवर गंभीर परिणाम होतो. अनेक कीटकनाशके मधमाश्यांसाठी विषारी असतात आणि त्यांच्या मृत्युला कारणीभूत ठरतात.
- परजीवी आणि रोग: मधमाश्यांवर विविध परजीवी आणि रोगांचा प्रादुर्भाव वाढत आहे, ज्यामुळे त्यांच्या आरोग्यावर आणि जीवनचक्रावर नकारात्मक परिणाम होत आहे.
- हवामान बदल: हवामानातील अनिश्चितता आणि बदलांमुळे फुलांच्या बहरावर आणि मधमाश्यांच्या वर्तनावर परिणाम होत आहे.
मधमाश्या नसल्यास जगावर होणारे गंभीर परिणाम:
जर मधमाश्यांची संख्या याच वेगाने घटत राहिली, तर त्याचे परिणाम अत्यंत गंभीर आणि दूरगामी असू शकतात:
- अन्नसुरक्षेला धोका: अनेक महत्वाच्या अन्नपिकांचे उत्पादन घटेल, ज्यामुळे अन्नटंचाई निर्माण होऊ शकते आणि अन्न महाग होईल.
- जैवविविधतेचे नुकसान: वनस्पतींच्या अनेक प्रजाती परागकण नसल्यामुळे नष्ट होतील आणि त्याचा परिणाम संपूर्ण नैसर्गिक परिसंस्थेवर होईल.
- अर्थव्यवस्थेवर परिणाम: मध आणि इतर मधमाश्यांच्या उत्पादनावर अवलंबून असलेल्या लोकांचे उत्पन्न घटेल.
मधमाशी संवर्धनासाठी आवश्यक उपाययोजना:
मधमाश्यांचे संरक्षण करणे ही केवळ मधमाशी पालकांचीच नाही, तर आपल्या सर्वांची जबाबदारी आहे. यासाठी काही महत्वाचे उपाय करणे गरजेचे आहे:
- रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर कमी करणे: शेतीत रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर टाळला पाहिजे किंवा तो अत्यंत कमी प्रमाणात आणि काळजीपूर्वक केला पाहिजे. शक्य असल्यास जैविक कीटकनाशकांचा वापर करावा.
- मधमाश्यांसाठी सुरक्षित वातावरण निर्माण करणे: आपल्या बागेत, शेतात किंवा आसपास मधमाश्यांना आकर्षित करणाऱ्या विविध प्रकारच्या फुलांची आणि वनस्पतींची लागवड करावी.
- नैसर्गिक अधिवासाचे संरक्षण करणे: मधमाश्यांसाठी नैसर्गिक गवताळ प्रदेश आणि वनक्षेत्रांचे संरक्षण करणे आवश्यक आहे.
- पाण्याची सोय करणे: मधमाश्यांना पिण्यासाठी स्वच्छ पाण्याची सोय उपलब्ध करून देणे गरजेचे आहे.
- मधमाशी पालनाला प्रोत्साहन देणे: मधमाशी पालनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी प्रशिक्षण कार्यक्रम आणि आर्थिक मदत उपलब्ध करून दिली पाहिजे.
- जागरूकता आणि शिक्षण: मधमाश्यांच्या महत्वाविषयी लोकांमध्ये जागरूकता वाढवण्यासाठी शिक्षण आणि जनजागृती मोहीम चालवणे आवश्यक आहे.
आपली भूमिका:
प्रत्येकजण आपल्या स्तरावर मधमाशी संवर्धनासाठी योगदान देऊ शकतो:
- आपल्या घराच्या बाल्कनीमध्ये किंवा अंगणात मधमाश्यांना आवडतील अशा फुलझाडांची लागवड करा.
- आपल्या परिसरातील लोकांना मधमाश्यांच्या महत्वाविषयी माहिती द्या.
- मधमाश्यांसाठी हानिकारक असलेल्या रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर टाळा.
- स्थानिक मध उत्पादकांकडून मध खरेदी करा, ज्यामुळे त्यांना प्रोत्साहन मिळेल.
Global Honey Bee day जागतिक मधमाशी दिन हा आपल्याला आठवण करून देतो की मधमाश्या आपल्या जीवनासाठी किती महत्वाच्या आहेत. त्यांच्या संरक्षणासाठी एकत्र येऊन काम करण्याची आज गरज आहे. आपण सर्वांनी मिळून प्रयत्न केल्यास मधमाश्यांचे आणि पर्यावरणाचे भविष्य सुरक्षित करू शकतो.
डॉ. योगेश सुमठाणे, सहा.प्राध्यापक तथा वैज्ञानिक, वन उत्पाद एवं उपयोग, वाणीकी महाविद्यालय, बांदा कृषि एवं प्राद्योगीकी विश्वविद्यालय बांदा, नई दिल्ली