प्रा. संदीप देशमुख, कीटक शास्त्रज्ञ, मांजरा कृषी विज्ञान केंद्र, अतिरिक्त एम.आय.डी.सी. लातूर
सोयाबीन हे महाराष्ट्रातील खरीप हंगामातील एक महत्त्वाचे नगदी पीक आहे. मात्र, बदलत्या हवामानामुळे, कीड-रोगांच्या वाढत्या प्रादुर्भावामुळे आणि पारंपरिक शेती पद्धतींमुळे सोयाबीनचे अपेक्षित उत्पादन शेतकऱ्यांना मिळत नाही. अशा परिस्थितीत, आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) म्हणजेच कृत्रिम बुद्धिमत्ता तंत्रज्ञान हे शेतकऱ्यांसाठी एक गेम चेंजर ठरू शकते. AI च्या मदतीने शेती अधिक अचूक, कार्यक्षम आणि नफा मिळवून देणारी बनवता येते. तसेच सोयाबीन पिकाच्या उत्पादनात लक्षणीय वाढ करता येईल.
आजकाल हवामानातील बदल ही एक जागतिक समस्या बनली आहे, ज्यामुळे शेतीत मोठं नुकसान होत आहे. कधी अतिवृष्टी तर कधी दुष्काळ, अशा अनपेक्षित हवामानामुळे शेतकऱ्यांसमोर मोठी आव्हानं उभी राहिली आहेत, विशेषतः सोयाबीनसारख्या संवेदनशील पिकासाठी. सोयाबीन हे महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचं नगदी पीक आहे आणि बदलत्या हवामानाचा या पिकाच्या उत्पादनावर थेट परिणाम होतो. पारंपरिक शेती पद्धतींमध्ये हवामानातील बदलांना सामोरं जाणं कठीण होत चाललं आहे, त्यामुळे आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करणं ही काळाची गरज बनली आहे.
या गंभीर समस्येवर मात करण्यासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence – AI) हे एक शक्तिशाली साधन म्हणून उदयास आले आहे. AI च्या मदतीने शेतकरी हवामानाचे अचूक अंदाज घेऊ शकतात, जमिनीतील पोषक तत्वांची माहिती मिळवू शकतात आणि पिकांवरील रोग व किडींचा प्रादुर्भाव ओळखू शकतात. यामुळे योग्य वेळी योग्य निर्णय घेऊन पिकांची काळजी घेणं शक्य होतं, ज्यामुळे प्रतिकूल परिस्थितीतही सोयाबीनचं उत्पादन वाढवता येतं. AI-आधारित उपाययोजनांमुळे शेती अधिक टिकाऊ आणि फायदेशीर बनू शकते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचं उत्पन्न वाढेल आणि अन्नसुरक्षा (food security) सुनिश्चित होईल.
AI आधारित पीक व्यवस्थापनाची गरज
पारंपारिक शेतीमध्ये अनेक निर्णय अनुभवावर आधारित असतात, ज्यामुळे चुका होण्याची शक्यता असते. हवामान, जमिनीचा प्रकार, पाण्याची उपलब्धता, कीड-रोग आणि बाजारपेठेतील मागणी यांसारख्या घटकांचा योग्य अंदाज लावणे कठीण होते. AI तंत्रज्ञान या सर्व घटकांचा सखोल अभ्यास करून शेतकऱ्याला अचूक आणि वेळेवर माहिती पुरवते, ज्यामुळे तो योग्य निर्णय घेऊ शकतो आणि पिकाचे उत्पादन व उत्पादकता वाढवू शकतो. असे जागतिक स्तरावरील विविध प्रकारच्या संशोधनावरून आढळून आलेले आहे.
सोयाबीन उत्पादन वाढीसाठी AI चे प्रमुख फायदे:
१. जमिनीची सुपीकता आणि पोषण व्यवस्थापन (Soil Health and Nutrient Management)
AI आधारित सेन्सर्स आणि उपग्रहांच्या प्रतिमा जमिनीतील पोषक तत्वांची (उदा. नत्र, स्फुरद, पालाश) पातळी, मातीचा प्रकार, pH मूल्य आणि पाण्याची धारण क्षमता याबद्दल अचूक माहिती देतात. या माहितीच्या आधारे, शेतकऱ्यांना कोणत्या भागात कोणत्या पोषक अन्नद्रव्य तत्वांची कमतरता आहे आणि किती प्रमाणात खतांची मात्र द्यावी लागतील, याची शिफारस AI प्रणाली करते. यामुळे खतांचा अनावश्यक वापर टाळता येतो, खर्च कमी होतो आणि जमिनीची सुपीकता दीर्घ काळ टिकून राहण्यास मदत होते.
२. अचूक हवामान अंदाज आणि पेरणीचे नियोजन (Accurate Weather Forecasting and Sowing Planning)
दिवसेंदविस वाढते हवामानातील बदल, विशेषतः अनियमित पाऊस, सोयाबीन पिकासाठी मोठी समस्या आहे. AI प्रणाली ऐतिहासिक हवामानाचा डेटा, उपग्रह प्रतिमा आणि सद्यस्थितीतील हवामानाची माहिती वापरून अत्यंत अचूक हवामान अंदाज देते. यामुळे शेतकऱ्याला पेरणीची नेमकी वेळ, पावसाची शक्यता आणि तापमान बदलांचा अंदाज येतो. जर पावसाचा अंदाज चांगला नसेल, तर पेरणी पुढे ढकलण्याचा किंवा पर्यायी पिकाचा विचार करण्याचा सल्ला AI देऊ शकते, ज्यामुळे दुबार पेरणीचे संकट टाळता येते.
३. पाणी व्यवस्थापन आणि सिंचन (Water Management and Irrigation)
सोयाबीनला योग्य प्रमाणात पाण्याची गरज असते. जास्त पाणी किंवा कमी पाणी दोन्ही हानिकारक असू शकते. AI आधारित सेन्सर्स जमिनीतील ओलाव्याची पातळी सतत तपासतात. या माहितीच्या आधारे, AI प्रणाली शेतकऱ्याला कोणत्या वेळी आणि किती पाणी द्यावे याची शिफारस करते. यामुळे पाण्याची बचत होते आणि पिकाला योग्य वेळी पुरेसे पाणी मिळते, ज्यामुळे पिकाचे उत्पादन वाढण्यास मदत होईल.
४. कीड आणि रोग नियंत्रण (Pest and Disease Control)
कीड आणि रोगांचा प्रादुर्भाव सोयाबीन पिकाचे मोठे नुकसान करतो. AI आणि मशीन लर्निंग तंत्रज्ञान वापरून ड्रोन अथवा कॅमेऱ्यांच्या सहाय्याने पिकांचे नियमित स्कॅनिंग केले जाते. हे तंत्रज्ञान पिकांवरील कीड किंवा रोगाची प्रारंभिक लक्षणे ओळखू शकते, अगदी मानवी डोळ्यांना दिसण्यापूर्वीच. AI लगेचच कोणत्या प्रकारची कीड किंवा रोग आहे हे ओळखते आणि त्यावर कोणती कीटकनाशके किंवा बुरशीनाशके वापरावीत, याचा सल्ला देते. यामुळे योग्य वेळी उपचार करून पिकाचे मोठे नुकसान टाळता येते आणि कीटकनाशकांचा अनावश्यक वापर कमी होतो.
५. स्वयंचलित फवारणी आणि तणनाशक व्यवस्थापन (Automated Spraying and Weed Management)
AI-नियंत्रित ड्रोन आणि रोबोट्सचा वापर करून पिकांवर अचूक फवारणी करणे शक्य होते. हे तंत्रज्ञान फक्त प्रभावित क्षेत्रांवरच फवारणी करते, ज्यामुळे कीटकनाशके आणि तणनाशकांचा वापर कमी होतो. यामुळे केवळ रासायनिक खर्चात बचत होत नाही, तर पर्यावरणावरील दुष्परिणामही कमी होतात. AI तणांचा प्रकार ओळखून योग्य तणनाशकाची शिफारस करू शकते, ज्यामुळे तण नियंत्रण अधिक प्रभावी होते.
६. पीक वाढीचे निरीक्षण आणि उत्पादन अंदाज (Crop Growth Monitoring and Yield Prediction)
उपग्रह आणि ड्रोनद्वारे घेतलेल्या पिकांच्या प्रतिमांचा AI द्वारे विश्लेषण करून पीक वाढीची सद्यस्थिती, आरोग्य आणि हिरवेगारपणाचे प्रमाण तपासले जाते. या माहितीच्या आधारे, AI प्रणाली भविष्यातील उत्पादनाचा अंदाज (Yield Prediction) वर्तवते. यामुळे शेतकऱ्याला पिकाची विक्री केव्हा करावी आणि कोणत्या बाजारपेठेत अधिक चांगला भाव मिळेल, याचे नियोजन करता येते.
७. बाजारभाव विश्लेषण आणि विक्री नियोजन (Market Price Analysis and Sales Planning)
AI प्रणाली बाजारपेठेतील सोयाबीनच्या मागणी आणि पुरवठ्याचा, ऐतिहासिक किमतींचा आणि भविष्यातील अंदाजांचा अभ्यास करते. यामुळे शेतकऱ्याला सोयाबीनच्या विक्रीसाठी योग्य वेळ आणि ठिकाण निवडण्यास मदत होते, जेणेकरून त्याला चांगला बाजारभाव मिळू शकेल.
८. संसाधनांचा प्रभावी वापर (Efficient Resource Utilization)
AI तंत्रज्ञान शेतकऱ्यांना पाणी, खते, कीटकनाशके आणि मजुरांची बचत करण्यास मदत करते. प्रत्येक संसाधनाचा वापर अचूक आणि गरजेनुसार केल्यामुळे उत्पादन खर्च कमी होतो आणि शेतकऱ्याचा नफा वाढतो.
महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी AI चा उपयोग
- महाराष्ट्रातील सोयाबीन उत्पादक शेतकऱ्यांना AI तंत्रज्ञान अनेक प्रकारे मदत करू शकते. येथे पावसाचे प्रमाण आणि वितरणात मोठी अनिश्चितता असते, ज्यामुळे AI आधारित हवामान अंदाज आणि पाणी व्यवस्थापन अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.
- तसेच, कीड आणि रोगांच्या प्रादुर्भावावर त्वरित नियंत्रण मिळवण्यासाठी AI-आधारित निरीक्षण आणि शिफारसी खूप उपयुक्त ठरतात.
- उदाहरणादाखल, लातूरसारख्या दुष्काळी भागातील शेतकरी AI च्या मदतीने जमिनीतील ओलाव्याचे अचूक निरीक्षण करू शकतात आणि पाण्याचा अपव्यय टाळू शकतात.
- विदर्भातील शेतकरी, जेथे गुलाबी बोंडअळीसारख्या किडींचा प्रादुर्भाव होतो, ते AI-आधारित कीड ओळख प्रणाली वापरून त्वरित उपाययोजना करू शकतात.
आव्हाने आणि पुढील वाटचाल
AI तंत्रज्ञानाचा वापर वाढवण्यासाठी काही आव्हाने असून ते खालील प्रमाणे आहेत:
- प्रारंभिक खर्च: सेन्सर्स, ड्रोन आणि इतर AI उपकरणे खरेदी करण्याचा खर्च सुरुवातीला जास्त असू शकतो.
- तांत्रिक ज्ञान: शेतकऱ्यांना हे तंत्रज्ञान वापरण्यासाठी थोडे तांत्रिक ज्ञान आणि प्रशिक्षण आवश्यक आहे.
- इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी: ग्रामीण भागांमध्ये इंटरनेट कनेक्टिव्हिटीची उपलब्धता एक आव्हान असू शकते.
या आव्हानांवर मात करण्यासाठी, सरकारने अनुदान, प्रशिक्षण कार्यक्रम आणि ग्रामीण भागात मजबूत इंटरनेट पायाभूत सुविधा पुरवणे आवश्यक आहे. कृषी विद्यापीठे, कृषी विज्ञान केंद्रे आणि स्टार्टअप कंपन्यांनी एकत्रीत येऊन शेतकऱ्यांपर्यंत AI तंत्रज्ञान पोहोचवण्यासाठी प्रयत्न करणे गरजेचे आहे.
AI चे शेतकऱ्यांसाठी होणारे फायदे:
- उत्पादनात वाढ: AI च्या मदतीने योग्य नियोजन केल्यामुळे सोयाबीनच्या उत्पादनात लक्षणीय वाढ होते.
- खर्चात कपात: खते, पाणी आणि कीटकनाशकांचा योग्य वापर केल्याने शेतीचा खर्च कमी होतो.
- वेळेची बचत: AI मुळे अनेक कामे स्वयंचलित होतात, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचा वेळ वाचतो.
- जोखीम कमी: हवामानाचा अचूक अंदाज आणि रोगांचे लवकर निदान यामुळे शेतीतली जोखीम कमी होते.
विशेष बाब
बदलत्या हवामानाचा सामना करण्यासाठी AI तंत्रज्ञान शेतकऱ्यांसाठी एक वरदान ठरत आहे. या तंत्रज्ञानाचा वापर करून शेतकरी अधिक सक्षम बनतील आणि सोयाबीनसारख्या पिकांचे उत्पादन वाढवून आर्थिकदृष्ट्या अधिक स्थिर होतील. कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) हे केवळ भविष्यातील तंत्रज्ञान नसून, ते आजच्या शेतीत क्रांती घडवून आणण्याची क्षमता ठेवते. महाराष्ट्रातील ऊस पिकाबरोबच सोयाबीनसारख्या महत्त्वाच्या नदगी पिकाचे उत्पादन वाढवण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांचे जीवनमान सुधारण्यासाठी AI तंत्रज्ञानाचा वापर अत्यंत प्रभावी ठरू शकतो. योग्य नियोजन आणि अंमलबजावणी झाल्यास, AI महाराष्ट्रातील सोयाबीन उत्पादनाला नवी दिशा देईल आणि शेतकऱ्यांना समृद्धीकडे नेईल.
प्रा. संदीप देशमुख, कीटक शास्त्रज्ञ, मांजरा कृषी विज्ञान केंद्र, अतिरिक्त एम.आय.डी.सी. लातूर