भारतासारख्या कृषीप्रधान देशासाठी, शेती क्षेत्रातील प्रगती ही देशाच्या सर्वांगीण विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. मात्र, भारतीय कृषी साखळी अनेक पारंपरिक समस्यांनी ग्रासलेली आहे, ज्यात मध्यस्थांचे वर्चस्व, माहितीचा अभाव, आणि उत्पादनांची खराब गुणवत्ता यांचा समावेश आहे. या सर्व समस्यांवर मात करण्यासाठी ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान (Blockchain Technology) एक क्रांतीकारी उपाय म्हणून समोर येत आहे. हे तंत्रज्ञान कृषी क्षेत्राला अधिक पारदर्शक, सुरक्षित आणि कार्यक्षम बनवण्याची क्षमता ठेवते.
Blockchain–ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान म्हणजे काय?
ब्लॉकचेन हे एक विकेंद्रित (decentralized) आणि वितरित डिजिटल लेजर (distributed digital ledger) आहे. साध्या भाषेत सांगायचे तर, ही एक अशी नोंदवही आहे, ज्यामध्ये एकदा नोंद केलेली माहिती बदलता येत नाही. यात प्रत्येक व्यवहार एका ‘ब्लॉक’ मध्ये नोंदवला जातो. हे ब्लॉक क्रिप्टोग्राफिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून एकमेकांशी साखळीच्या (chain) स्वरूपात जोडलेले असतात. त्यामुळे, जर एखाद्याने एक ब्लॉक बदलण्याचा प्रयत्न केला, तर संपूर्ण साखळीची अखंडता (integrity) बिघडते आणि हे नेटवर्कमधील इतर सर्व सहभागींना लगेच कळते.
या तंत्रज्ञानाचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे ते कोणत्याही एका केंद्रीय संस्थेवर (जसे की बँक किंवा सरकारी प्राधिकरण) अवलंबून नसते. नेटवर्कमध्ये सहभागी असलेल्या प्रत्येकाकडे या साखळीची एक प्रत (copy) असते, ज्यामुळे डेटाची सुरक्षितता आणि पारदर्शकता वाढते.
भारतीय कृषी साखळीतील प्रमुख समस्या
ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानाचे फायदे समजून घेण्यासाठी, प्रथम भारतीय कृषी साखळीतील सध्याच्या समस्या जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे.
- मध्यस्थांचे वर्चस्व आणि कमी नफा: शेतकरी आपला माल थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचवू शकत नाही. मध्यस्थ मोठ्या प्रमाणात नफा कमावतात, ज्यामुळे शेतकऱ्याला त्याच्या मालाची योग्य किंमत मिळत नाही.
- पारदर्शकतेचा अभाव: पुरवठा साखळीमध्ये उत्पादनाची माहिती (उदा. उत्पादन कधी झाले, कोणते खत वापरले, किती वेळात वाहतूक झाली) उपलब्ध नसते. यामुळे अन्नसुरक्षा आणि गुणवत्तेबाबत प्रश्न निर्माण होतात.
- ट्रेसिबिलिटी (Traceability) चा अभाव: एखाद्या उत्पादनात काही दोष आढळल्यास, ते कोणत्या शेतातून आले, कोणी पिकवले, याचा मागोवा घेणे अत्यंत कठीण होते.
- फसवणूक आणि बनावट उत्पादने: सेंद्रिय (organic) किंवा चांगल्या दर्जाच्या उत्पादनांच्या नावाखाली बनावट माल विकला जातो, ज्यामुळे ग्राहकांची फसवणूक होते.
- वित्तपुरवठा आणि विमा: लहान आणि अल्पभूधारक शेतकऱ्यांसाठी कर्ज मिळवणे अवघड असते. तसेच, पीक विम्याच्या दाव्यांची प्रक्रिया खूप गुंतागुंतीची आणि वेळखाऊ असते.
कृषी साखळीसाठी ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानाचा वापर
ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान (Blockchain Technology) वरील सर्व समस्यांवर प्रभावी तोडगा काढू शकते. कृषी साखळीत या तंत्रज्ञानाचा वापर कसा केला जातो, ते पाहूया:
१. ट्रेसिबिलिटी आणि पारदर्शकता 🔍
ब्लॉकचेनमुळे प्रत्येक कृषी उत्पादनाचा प्रवास शेतातून थेट ग्राहकाच्या ताटापर्यंत मागोवा घेता येतो. प्रत्येक टप्प्यावर (उदा. पेरणी, काढणी, पॅकिंग, वाहतूक, स्टोअरमध्ये पोहोचणे) आवश्यक माहिती ब्लॉकचेनवर नोंदवली जाते. या माहितीमध्ये खालील बाबींचा समावेश असतो:
शेतकऱ्याची माहिती: शेतकऱ्याचे नाव, ठिकाण आणि डिजिटल ओळख. उत्पादनाचे तपशील: पीक कधी आणि कोठे पिकवले गेले, कोणते खत आणि कीटकनाशके वापरली.
गुणवत्ता प्रमाणपत्रे: सेंद्रिय किंवा इतर प्रमाणपत्रे. पुरवठा साखळीतील तपशील: वाहतूक करणाऱ्या वाहनाचे तपशील, तापमान, गोदाम (warehouse) आणि वितरकाची माहिती. ग्राहक स्मार्टफोनने उत्पादनाच्या पॅकेजवरील QR कोड स्कॅन करून ही सर्व माहिती पाहू शकतात. यामुळे ग्राहकांचा उत्पादनावर विश्वास वाढतो आणि उत्पादनाची गुणवत्ताही सुनिश्चित होते.
२. स्मार्ट कॉन्ट्रॅक्ट्स (Smart Contracts) 🤝
स्मार्ट कॉन्ट्रॅक्ट्स हे स्वयंचलित (automated) करार आहेत जे पूर्वनिर्धारित अटी (pre-defined conditions) पूर्ण झाल्यावर आपोआप अंमलात येतात. या करारामुळे मध्यस्थांची गरज संपते.
उदाहरणार्थ: एक शेतकरी आणि एका कंपनीमध्ये स्मार्ट कॉन्ट्रॅक्ट तयार केला जातो. यात अशी अट असते की, जेव्हा शेतकऱ्याचा माल गोदामात पोहोचेल आणि त्याची गुणवत्ता तपासणी होईल, तेव्हा कंपनीच्या खात्यातून शेतकऱ्याच्या खात्यात पैसे आपोआप जमा होतील. यामुळे व्यवहारातील विलंब आणि फसवणुकीची शक्यता कमी होते.
याचा वापर पीक विम्याच्या दाव्यांमध्येही (crop insurance claims) होऊ शकतो. हवामानाचा डेटा (उदा. पाऊस, तापमान) ब्लॉकचेनवर उपलब्ध झाल्यावर, जर काही नैसर्गिक आपत्तीमुळे पिकाचे नुकसान झाले, तर स्मार्ट कॉन्ट्रॅक्ट्स आपोआप शेतकऱ्याच्या खात्यात नुकसान भरपाई जमा करतील.
३. वित्तपुरवठा आणि कर्ज उपलब्धता 🏦
- ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान शेतकऱ्याला त्याच्या उत्पादनांचा आणि शेतीच्या इतिहासाचा एक विश्वसनीय डिजिटल रेकॉर्ड तयार करण्यास मदत करते.
- या डिजिटल रेकॉर्डमुळे बँका आणि वित्तीय संस्था शेतकऱ्याची पत (creditworthiness) अधिक चांगल्या प्रकारे तपासू शकतात. त्यामुळे त्यांना कमी वेळेत आणि कमी व्याजदराने कर्ज मिळवणे सोपे जाते.
- ब्लॉकचेनवर नोंदवलेली माहिती अपरिवर्तनीय (immutable) असल्यामुळे, कर्जासाठी आवश्यक असलेल्या कागदपत्रांची पडताळणी सोपी होते.
४. अन्नसुरक्षा आणि बनावट उत्पादनांना आळा 🚫
- जेव्हा एखादे उत्पादन दूषित असते किंवा त्यात काही समस्या आढळते, तेव्हा ब्लॉकचेनमुळे लगेच त्याचा मागोवा घेता येतो. यामुळे फक्त तीच खराब झालेली बॅच बाजारातून परत घेता येते, संपूर्ण उत्पादन नाही. यामुळे वाया जाणारे अन्न आणि खर्च कमी होतो.
- ग्राहकांना उत्पादनाची खरी माहिती मिळत असल्यामुळे, ते सेंद्रिय किंवा उच्च दर्जाच्या उत्पादनांसाठी अधिक पैसे देण्यास तयार होतात. यामुळे बनावट उत्पादनांना आळा बसतो आणि शेतकऱ्याला त्याच्या मेहनतीचे योग्य मूल्य मिळते.
Blockchain ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानाचे फायदे
ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानामुळे कृषी साखळीतील सर्व सहभागींना (शेतकरी, वितरक, किरकोळ विक्रेते आणि ग्राहक) अनेक फायदे मिळतात:
- शेतकऱ्यांसाठी: अधिक नफा: मध्यस्थांची साखळी कमी झाल्याने उत्पादनाची योग्य किंमत मिळते.
- विश्वासार्हता: ग्राहकांमध्ये विश्वास निर्माण झाल्याने अधिक पैसे मिळतात.
- जलद पेमेंट: स्मार्ट कॉन्ट्रॅक्टमुळे लगेच पेमेंट होते.
- सोपा वित्तपुरवठा: डिजिटल रेकॉर्डमुळे कर्ज मिळवणे सोपे जाते.
- वितरक आणि किरकोळ विक्रेत्यांसाठी: कार्यक्षमता: पुरवठा साखळीतील विलंब आणि त्रुटी कमी होतात.
- व्यवस्थापन: खराब झालेल्या मालाचा मागोवा घेणे सोपे जाते.
- व्यवसायाची वाढ: ग्राहकांच्या वाढलेल्या विश्वासामुळे व्यवसाय वाढतो.
- ग्राहकांसाठी: उत्कृष्ट गुणवत्ता: उत्पादनाची गुणवत्ता आणि सुरक्षा तपासता येते.
- पारदर्शकता: उत्पादन कोठून आले, याची संपूर्ण माहिती मिळते.
- विशिष्ट उत्पादनांची खात्री: सेंद्रिय, नैसर्गिक किंवा जीएम-मुक्त (GM-free) उत्पादनांची खात्री मिळते.
आव्हाने आणि पुढील वाटचाल ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान कृषी क्षेत्रात क्रांती घडवू शकते, यात शंका नाही, पण ते स्वीकारण्यात काही आव्हाने आहेत.
- तंत्रज्ञानाचा अभाव: अनेक शेतकऱ्यांना या तंत्रज्ञानाची माहिती नाही.
- मोठी गुंतवणूक: ब्लॉकचेन सिस्टीम तयार करण्यासाठी सुरुवातीला मोठा खर्च येऊ शकतो.
- इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी: ग्रामीण भागात इंटरनेट कनेक्टिव्हिटीची समस्या आहे. या आव्हानांवर मात करण्यासाठी सरकारी आणि खाजगी कंपन्यांनी एकत्र येऊन काम करणे गरजेचे आहे. शेतकऱ्यांना या तंत्रज्ञानाचे फायदे समजावून सांगणे, त्यांना आवश्यक प्रशिक्षण देणे आणि कमी खर्चात या सुविधा उपलब्ध करून देणे महत्त्वाचे आहे.
विशेष बाब
कृषी साखळीसाठी Blockchain Technology ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान हे केवळ एक तंत्रज्ञान नसून, भारतीय शेतीत एक मोठा बदल घडवणारे साधन आहे. हे तंत्रज्ञान शेतीला अधिक पारदर्शक, कार्यक्षम आणि न्याय्य बनवते. यामुळे शेतकऱ्याला त्याच्या कष्टाचे योग्य फळ मिळते आणि ग्राहकांना सुरक्षित आणि चांगल्या दर्जाचे अन्न (Food) मिळते. ब्लॉकचेनचा योग्य वापर झाल्यास, भारतीय कृषी विशेषतः महाराष्ट्रातील क्षेत्र एका नवीन युगात प्रवेश करेल, जिथे शेतकरी सशक्त असेल, आणि अन्न पुरवठा साखळी सुरक्षित आणि विश्वासार्ह असेल. हे तंत्रज्ञान भारताच्या व महाराष्ट्राच्या आर्थिक आणि सामाजिक विकासाला मोठी गती चालना शकते. यात शंका राहणार नाही.
डॉ. योगेश सुमठाणे, सहा. प्राध्यापक तथा वैज्ञानिक, वन उत्पाद एवं उपयोग वानिकी महाविद्यालय, बाँदा कृषि एवं प्राद्योगिकी विश्वविद्यालय, बाँदा- 210001 Mob.9336335128